Masa i wielkość ciała | Budowa i pokrycie ciała | Żywienie | Rozkład dnia | Zachowanie i związki socjalne | Rozmnażanie | Długość życia
Samiec
Dorosły samiec (byk) waży od 600 do 700 kg, a największyokaz ważył aż 920 kg. Samica (krowa) jest mniejsza i waży od 400 do 540 kg. Różnica jest też widoczna w wysokości, mierzonej w kłębie(tuż za karkiem), gdyż samiec mierzy od 158 do 188 cm, samica natomiast między 137 a 167 cm.
Samica
Głowa żubra jest nisko osadzona i podtrzymywana silnym wiązadłem karkowym. Zwęża się w kierunku nosa zwanego pyzą i zakończona jest niewielką śluzawicą. Każdy osobnik ma inny wzór na śluzawicy, więc jej odcisk może być tym, czym są linie papilarne u ludzi. Cała głowa żubra pokryta jest gęstym włosem, przy śluzawicy krótszym i gładkim. U dołu głowy występuje broda – trójkątna, zwisająca kępa włosów o długości przekraczającej nawet 35 cm. Głowa samców jest szersza i potężniejsza niż samic.
Oczy, czyli świece mają ciemnobrunatne tęczówki. Wokół nich są pierścienie oczodołowe, które chronią przed mechanicznymi uszkodzeniami. Uszy, czyli łyżki są okrągłe i owłosione, zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz. Rogi są ciemne, w przekroju prawie idealnie okrągłe,
skierowane na boki i zakrzywione do góry i ku środkowi. Rogi zaczynają rosnąć niedługo po urodzeniu, a kończą wzrost w wieku 5-7 lat. U starszych samców końcówki rogów są stępione i pokryte głębokimi wyżłobieniami – pozostałościami odbytych walk. Rogi samic są
znacznie cieńsze i krótsze. Na ich obwodzie widoczne są przewężenia, które są śladem zarówno przyrostów rocznych rogu jak i odbytych ciąż.
Szkielet
Za karkiem występują silnie wzniesione kręgi grzbietowe, co jest widoczne w postaci „garbu” – kłębu, szczególnie wyraźnego u samców. Przednia część ciała (szyja, kłąb i boki) pokryta jest długim kędzierzawym włosem, zwanym kądzielą. Pozostałe części tułowia pokryte są włosem krótszym, składającym się z dwojakiego rodzaju włosów: mocniejszej i dłuższej sierści (włosów rdzeniowych) oraz krótszego i bardziej miękkiego podszerstka (włosów puchowych). Miękkie włosy służą przede wszystkim utrzymaniu temperatury ciała zimą. Wiosną żubry linieją – tracą włosy puchowe. Stąd w lecie przeważają w sierści twarde włosy rdzeniowe.
Sierść żubra ma barwę płowo-brunatną z odcieniem rudawym lub szarawym, włosy są jaśniejsze latem niż zimą.
Zad żubrów jest stosunkowo lekki, ale mocno umięśniony. Kończy się ogonem, o długości około pół metra. Ogon wieńczy kiść dłuższej sierści.
Skóra żubra jest gruba (szczególnie w okolicy kłębu), ale bardzo elastyczna. O jej elastyczności świadczą uszkodzenia narządów wewnętrznych, które powstają bez przebicia skóry, jako następstwo rogowania (walki).
Nogi żubra są mocne, zakończone racicami. Przednie racice są szersze niż tylne. Tropy żubra są duże, byka maja wymiary 11-18 cm na 10-14 cm a krowy są o 2 cm mniejsze.
Żubr jest roślinożercą. Występują u niego 32 zęby. W szczęce górnej nie ma siekaczy, są obecne tylko zęby przedtrzonowe i trzonowe.
Żubr jest przeżuwaczem
Podstawą diety żubra są trawy i rośliny zielne. Ulubionym pokarmem są żołędzie oraz bukiew (owoc buka).Wiosną, gdy rośliny zielne nie są jeszcze w pełni rozwinięte, w największych ilościach zjadana jest kora drzew. Żubry najbardziej lubią korę dębu, jesionu, grabu, osiki i świerku. Liście i drobne gałązki drzew zjadane są w największej ilości w środku sezonu wegetacyjnego, gdy mają największe walory odżywcze. Dorosły żubr zjada dziennie od 30 do 45 kg świeżej zielonej masy , w tym około 1/3 to gałązki i liście drzew.
Żubry preferują różne siedliska zależnie od pory roku. Wiosną preferują lasy liściaste i starodrzew – tam najwcześniej zaczyna się wegetacja i mogą znaleźć korę ulubionych drzew. Latem natomiast wybierają bory mieszane. Zdecydowanie wolą też lasy starsze od młodników i otwartych przestrzeni, gdzie spędzają co najwyżej 20% czasu.
Źródłem wody pitnej dla żubrów są naturalne strumienie i oczka wodne. Nie muszą one pić codziennie, szczególnie w dni deszczowe nie jest im potrzebne dodatkowe źródło wody. Zimą, gdy zbiorniki wodne są zamarznięte, żubry w podmokłym terenie wygniatają racicami dziury, w których zbiera się woda i topniejący śnieg. Czasami również zjadają bezpośrednio śnieg.
We wszystkich zamkniętych miejscach hodowli przez okrągły rok pasza jest dostarczana żubrom. Głównie jest to siano łąkowe, rośliny okopowe takie jak buraki pastewne, marchew oraz niewielkie ilości mieszanek ziaren zbóż. Podaje się również żubrom gałęzie drzew liściastych. Na wolności żubry są dokarmiane jedynie zimą, a poza tym sezonem same dbają o odpowiednie dla siebie urozmaicenie diety. Stwierdzono, że w skład diety żubrów na wolności wchodzi ponad 370 gatunków roślin, ale jedynie niewielka część stanowi zasadnicza część biomasy pobieranego żeru. Wśród traw przeważa trzcinnik (ponad 90%), wśród roślin zielnych przeważa podagrycznik, pokrzywa zwyczajna, jaskier kosmaty, ostrożeń warzywny (ok 80%) a wśród drzewiastych : grab, jesion, brzoza, malina, lipa wiąz (85%). Kora spałowana jest głównie z dębu, grabu i jesionu. W lecie 2/3 pobieranej paszy stanowią trawy, turzyce i rośliny zielne, a w zimie ze względu na dokarmianie prawie 3/4 diety stanowi siano łąkowe. Najwięcej roślin zielnych żubry jedzą jesienią. Gałęzie i kora drzew stanowią od 4 do 10% diety, przy czym najwięcej w lecie i na wiosną, gdy gałęzie są najbogatsze w składniki pokarmowe. Żubry ponad 94% czasu żerowania poświęcają na jedzenia runa leśnego (trawy i rośliny zielne). Przez cały sezon wegetacji roślin żubry żerują w lasach liściastych. Sezonowo w czerwcu i lipcu żubry penetrują również bory mieszane świeże. Olsy odwiedzane są wiosną i jesienią, a latem jedynie podczas suszy. Grupa żubrów zwykle składająca się z kilkunastu osobników nie pozostaje długo w jednym miejscu dzięki czemu siedliska regenerują się pod względem zasobów pokarmowych. Żubry bardzo dobrze wykorzystują polany i łąki śródleśne, a gdy ich brakuje bardziej penetrują lasy lub wychodzą na pola. Na terenach leśnych, gdzie przebywają żubry powinno się tworzyć łąki śródleśne, aby zmniejszyć zniszczenia w lesie i w uprawach.
W ciągu doby żubry dzielą czas na żerowanie, odpoczynek połączony z przeżuwaniem oraz ruch. W upalne dni więcej czasu odpoczywają, a żerują jedynie rano i wieczorem. Czas tuż po wschodzie słońca i tuż przed jego zachodem jest najbardziej lubianą porą pobierania pokarmu. Kiedy jest chłodniej żerowanie rozkłada się w ciągu całego dnia i poprzedzielane jest odpoczynkiem oraz ruchem. Zimą, gdy zwierzęta są dokarmiane znacznie mniej czasu poświęcają ruchowi.
Drapanie
Zwykle przed lub po odpoczynku żubry lubią ocierać się o drzewa, czy gałęzie. Takie drapanie jest częstsze latem, gdy owady są bardziej dokuczliwe. Na dbanie o higienę składa się również lizanie i tarzanie. Tarzanie się rzadko jest obserwowane u cieląt, ale dorosłe osobniki często wykonują tę czynność. Wiąże się ona bowiem zarówno z higieną, jak i zachowaniem seksualnym. W tym celu zwierzęta wybierają miejsca piaszczyste, odkryte. Bardzo wysokie wyrostki kolczyste utrudniają żubrom przekręcanie się przez grzbiet podczas tarzania, dlatego muszą one wstać, aby móc tarzać się z drugiej strony.
Wędrujące stado
Każdego dnia stado przemieszcza się na większe lub mniejsze odległości, zależnie od warunków pokarmowych i pogodowych. Pokonuje ono od 2 do 14 km dziennie, a średnio odległość ta wynosi7.5 km. Podczas tych przemieszczeń dochodzi do spotkań z innymi grupami. Przemieszczanie się stada odbywa się według porządku. Zgodnie z nim prowadzi krowa-przewodniczka, a reszta stada podąża za nią „gęsiego”. Warto zwrócić uwagę na duży stopień synchronizacji stada. W ciągu 5-15 minut całe stado przechodzi od odpoczynku do odżywiania się i odwrotnie. Jedynym zwierzęciem prowokującym zmiany tych zachowań jest przewodniczka stada. Mieszana grupa rzadko używa dróg leśnych w przeciwieństwie do pojedynczych byków.
W okresie wegetacyjnym mieszana grupa spędza średnio 60% czasu dnia na żerowaniu, 30% na odpoczynku i resztę na ruchu bez pobierania pokarmu. Zimą sytuacja jest odwrotna, 30% żubry żerują, a 60% odpoczywają. Inne rodzaje aktywności, takie jak picie, ssanie mleka przez cielęta, tarzanie się, czy zachowania seksualne zajmują przeciętnie niewiele czasu. Wyjątkiem jest czas poświęcany przez młode cielęta na zabawę – wykorzystują one każdą nadarzającą się okazję. Odbywa się to głównie podczas żerowania lub odpoczynku matek.
Ruja u krowy zmienia nieco rytm jej aktywności dobowej. W tych dniach nie poświęca ona
dużo czasu na żerowanie. Co najmniej 15% czasu dnia zajmują zachowania seksualne wraz z asystującym jej bykiem. Byk poświęca w tym okresie na zachowanie seksualne 1/3 dnia.
Żubr jest zwierzęciem stadnym. Dorosłe krowy, cielęta oraz młodzież obu płci tworzą grupy mieszane. Przewodnikiem grupy jest starsza, doświadczona krowa. Wielkość mieszanej grupy samic i cieląt w lecie wynosi średnio 13-15 osobników. W zimie grupy takie łączą się ze sobą i liczą wtedy nawet do 100 osobników.
Podczas żerowania stado jest rozproszone, poszczególne zwierzęta stoją od siebie w oddaleniu kilku metrów, małe cielęta przy matkach, a starsze, w środku grupy. Całe stado zwrócone jest w jednym kierunku – w tym, w którym podąża.
Odpoczynek
Podczas odpoczynku żubry leżą przeważnie na brzuchu, a bardzo rzadko na boku z wyprostowanymi nogami. Rzadko też odpoczywają stojąc. Bardzo lubią odpoczywać na wzniesieniach i miejscach odkrytych, gdzie owady z reguły są mniej dokuczliwe.
Skład grup mieszanych jest zmienny. Podczas spotkań różnych grup dochodzi do przegrupowań, przy czym migrują głównie młode samce. W wieku 3-5 lat samce dojrzałe płciowo tworzą niewielkie grupy kawalerskie.
Starsze byki wiodą raczej samotniczy tryb życia. Dołączają do grup mieszanych w okresie rui samic.
Walka
Sezon rozrodczy to czas, kiedy u żubra można obserwować szereg różnych zachowań.Samce są aktywne i agresywne, atakują inne samce, a nawet cielęta, czy ludzi – w niewoli niszczą ogrodzenia. Przebieg walki byków wygląda następująco: początkowo dwa samce stają równolegle do siebie z głową na wysokości zadu przeciwnika, potem przesuwają się w tył i stoją z głową na wysokości kłębu przeciwnika. W końcu stają naprzeciw siebie. Ta wstępna faza trwa około 10 minut. Potem rozpoczyna się właściwa walka trwająca około 15 minut. Polega na powtarzających się uderzeniach głową i rogami. Zwycięzca zostaje chwilę na miejscu walki, potem odpoczywa i zajmuje się samicą. Przegrany samiec odchodzi od stada, które nie reaguje na walkę, toczącą się obok.
Byk asystuje krowie będącej w rui przez kilka dni. Często ją obwąchuje, wydając charakterystyczny odgłos zwany chruczeniem. Liże krowę, depcze przednimi nogami ziemię, stara się oddzielić ją od stada. Nie traci przy tym czasu na jedzenie, czy odpoczynek. Dzieje się tak aż do momentu kopulacji. Kopulacja powtarzana jest 2-3 krotnie w ciągu właściwego dnia rui. Samica cieli się nocą lub wcześnie rano. Przed wycieleniem opuszcza na kilka dni stado i powraca do niego z cielęciem.
Matka z młodym
Izolacja od innych żubrów pozwala matce i cielęciu nawiązać silną indywidualną więź. Po wycieleniu samica troskliwie zajmuję się cielęciem, wylizuje je dokładnie, strzeże. Małe cielę pozostaje blisko niej. Ssanie rozpoczyna się na sygnał matki lub cielęcia. Matka przywołuje cielę wydając charakterystyczny głos, na który ono natychmiast przybiega. Podczas ssania cielę stoi równolegle do boku matki i szybko macha ogonkiem. Czas trwania ssania i liczba ssań zależy do wieku cielęcia. Najpierw ssie często i krótko (około 4 min) później czas ssania wydłuża się (do około 7-8 minut), a liczba ssań zmniejsza nawet do 2 w ciągu dnia. Cielęta poświęcają dużo czasu na zabawy; bieganie z uniesionym ogonkiem, skakanie na tylnych nogach, kręcenie się w kółko. Młode byczki staczają symulowane walki. Zabawa odbywa się podczas odżywiania się lub odpoczynku stada.
W obrębie grupy mieszanej zachowania agresywne w stosunku do jej członków zdarzają się niezmiernie rzadko i są z reguły wyrażane jako atak pasywny. Objawia się on przyjmowaniem postawy agresywnej. Jedynie wśród byków częściej zdarzają się typowe zachowania agresywne. Dochodzi do nich głównie w czasie rui.
Gdy w pobliżu stada pojawia się człowiek, zwykle reaguje ono reaguje ucieczką i zachowuje odpowiedni dystans. Przestraszone stado ucieka galopując około 150 metrów, potem staje i zbija się ciasno. Zdecydowanie bardziej agresywną postawę przyjmują krowy z małymi cielętami, prawdopodobnie z powodu opóźnienia przez cielęta ucieczki. Jedynie byki, szczególnie w okresie rui krów, reagują na obecność człowieka nie tylko postawą agresywną, ale i rzeczywistym atakiem.
Okres aktywności rozrodczej u większości samic rozpoczyna się w wieku 3 lat, stąd samica rodzi pierwsze cielę w wieku 4 lat. Pierwsze wycielenie przypadające w wieku 4 lat występuje u około 54% samic, około 10% cieli się w wieku 3 lat, a reszta później (5-6 lat). Samce osiągają dojrzałość płciową w wieku około 2 lat, ale nie kryją od razu samic. Samce w zagrodach nie mają zwykle żadnej konkurencji i od wieku 3 lat mogą kryć samice. Natomiast na wolności wykształca się hierarchia i jedynie samce w pełni rozwinięte fizycznie, czyli w wieku 7-12 lat biorą udział w rozrodzie. W starszym i w młodszym wieku ustępują samcom silniejszym.
Żubry są zwierzętami sezonowymi. Szczyt sezonu rozrodczego przypada na okres od sierpnia do września. W ogrodach zoologicznych i rezerwatach zauważa się rozchwianie sezonowości i występowanie rui poza wymienionymi miesiącami. Ciąża trwa średnio 264 dni (od 260 do 270), więc cielęta rodzą się w maju – czerwcu. Na wolności ponad 80% cieląt rodzi się od mają do lipca, natomiast w rezerwatach o około 10% mniej młodych rodzi się we właściwym dla gatunku sezonie. Zwykle rodzi się jedno cielę. Spośród zarejestrowanych w Księdze 6500 urodzeń, zanotowano 4 przypadki przyjścia na świat bliźniąt. Tylko jedna para przeżyła. W przypadku urodzenia bliźniąt jedno cielę jest odchowywane sztucznie.
Teoretycznie samica mogłaby cielić się co roku, przez cały okres rozrodczy (od wieku 4 lat, do wieku 20 lat). Opisywane są pojedyncze przypadki krów, które przez wiele lat corocznie rodziły cielęta. W niewoli samica cieli się średnio dwa razy na trzy lata, czyli około 65% samic cieli się każdego roku. Rocznie na wolności cieli się mniejszy procent samic (około 50%). Oznacza to, że samica rodzi cielę co dwa lata. Jeśli krowa straci cielę (poroni, lub ciele padnie) to często w następnym roku jest niepłodna. Śmiertelność cieląt żubrów jest bardzo mała w porównaniu do innych dużych, dzikich kopytnych. Proporcja samic do samców nie odbiega od teoretycznego stosunku 1:1.
Żubry mogą żyć ponad 20 lat. Na wolności przeważnie żyją krócej niż pod opieką człowieka, w niewoli. Według informacji z Księgi Rodowodowej najstarsza samica żyła 26 lat i prawie do końca była zdolna do rozrodu. Najdłużej żyjący samiec miał w chwili śmierci 22 lata.
Literatura
Caboń-Raczyńska K., Krasińska M., Krasiński Z. A., 1983. Behaviour and daily activity rhythm European bison in Winter. Acta theriologica 28: 273-299.
Daleszczyk K., 2004. Mother – calf relationship and maternal investment in European bison Bison bonasus. Acta theriologica 49: 555-566.
Gill J., 1999. Zarys fizjologii żubra. Wydawnictwo Severus, Warszawa, s. 1-176.
Krasińska M., Krasiński Z. A., 2004. Żubr – monografia przyrodnicza. Warszawa – Białowieża, SFP „Hajstra”, s. 1-312.
