Historia

Historia gatunku

W czasach historycznych żubry występowały w leśnych rejonach zachodniej i środkowej Europy, na północ aż do Szwecji, a na zachód aż do Kaukazu. W tych czasach gatunek podzielony był na trzy podgatunki: żubr nizinny (Bison bonasus bonasus), żubr kaukaski (Bison bonasus caucasicus) oraz żubr węgierski (Bison bonasus hungarorum). Do VI w. żubr przetrwał w Anglii, do XII wieku w Szwecji, a do XV w. we Francji. W Siedmiogrodzie żubry węgierskie utrzymywały się do końca XVIII wieku, gdy bezpowrotnie wyginęły. Żubry nizinne utrzymywały się w Prusach Wschodnich do połowy XVIII wieku dzięki ochronie cesarza Wilhelma I. Do tego czasu żubry można było znaleźć jeszcze w Saksonii, w kilku leśnych kompleksach Polski, a ostatnią ostoją tego podgatunku była Puszcza Białowieska. Żubry kaukaskie utrzymywały się w górach Kaukazu do początków XX wieku.

W Polsce od XI wieku żubry występowały jedynie w większych kompleksach leśnych i były już od tego czasu chronione jako zwierzyna królewska. W XV wieku zwierzęta te występowały w Puszczach Niepołomickiej, Białowieskiej i lasach w okolicach Sandomierza. Słynne były łowy Władysława Jagiełły przed bitwą z Zakonem jak i Augusta III Mocnego. Jednym z pierwszych aktów prawnych uwzględniających ochronę żubrów (a także turów, bobrów i innych gatunków) były „Statuty Litewskie” wydane przez Zygmunta Starego w 1532 roku. Zygmunt August ogłosił prawo karzące śmiercią za zabicie żubra. Późniejszy król Władysław IV wprowadził ścisłą ochroną lasów królewskich, a do nich należała Puszcza Białowieska. Po utracie niepodległości Puszcza znalazła się pod zaborem rosyjskim, ale kolejni carowie kontynuowali proces ochrony żubrów. W jej ramach w 1803 roku nakazano okolicznym chłopom dokarmianie zwierzyny zimą. Car rosyjski był władcą, który podarował parę żubrów księciu von Pless z Pszczyny.

Pierwsze dokładne zapisy stanu żubrów datują się od początku XIX wieku. Począwszy od 1800 roku cała zwierzyna Puszczy była rokrocznie inwentaryzowana i liczbę żubrów można uznać za bardzo wiarygodną. W połowie XIX wieku notowany był maksymalny stan gatunku, bo aż 1878 osobników. W tym okresie gwałtownie wzrosło pogłowie innych dużych ssaków kopytnych w Puszczy. Zaczęło brakować pokarmu dla tak dużej liczby roślinożernych zwierząt, a ślady zniszczeń drzewostanu z tamtego czasu widoczne są do dzisiaj.

Kilka lat po osiągnięciu maksymalnej liczebności populacji, głównie z powodu przegęszczenia liczba żubrów spadła. W 1860 roku w Puszczy było 1447 żubrów. Na początku XX wieku populacja żubrów liczyła 710 zwierząt i na podobnym poziomie utrzymywała się do sierpnia roku 1915. Już pół roku później w Puszczy znajdowało się około 170 przedstawicieli gatunku Bison bonasus bonasus. Do tego gwałtownego spadku przyczyniły się armie różnych krajów, które prowiantowały się w Puszczy Białowieskiej – żubr był gatunkiem najłatwiejszym do upolowania. Na początku 1919 roku notowane były jedynie ślady czterech zwierząt, a wiosną (12 kwietnia) znalezione zostały pozostałości ostatniej skłusowanej krowy. Był to koniec ostatniego wolnego stada żubrów nizinnych. Podobną historię miało ostatnie wolne stado żubrów kaukaskich, gdzie zawierucha wojenna także dopełniła zniszczenia. W latach dwudziestych naszego wieku nie pozostał ani jeden żubr na wolności. Jedyne żubry jakie przeżyły przebywały w zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych.

Jak uratowano żubry

Idee ratowania gatunku narodziły się w wielu krajach. Po raz pierwszy apel  o utworzenie międzynarodowej organizacji dla ochrony żubra zastał zaprezentowany na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu, w 1923 roku przez polskiego przyrodnika Jana Sztolzmana. Efektem tego wystąpienia było założenie Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubrów skupiającego przedstawicieli 16 krajów. Najbardziej aktywną rolę pełnili w nim przedstawiciele Polski i Niemiec.

Statut Towarzystwa obejmował utrzymanie żubrów poprzez planowaną hodowlę, prowadzoną w jak największej liczbie punktów hodlanych. Pierwszym zadaniem, jakie postawiło przed sobą nowopowstałe Towarzystwo była inwentaryzacja wszystkich żyjących w ogrodach zoologicznych i prywatnych zwierzyńcach żubrów. Stwierdzono, że populacja gatunku liczy jedynie 54 osobniki o ustalonym pochodzeniu: 29 samców i 25 samic. 39 z tych zwierząt pochodziło od osobników wcześniej odłowionych w Puszczy Białowieskiej. Towarzystwo założyło Księgę Rodowodową  Żubrów. Ta Księga była pierwszą tego typu ewidencją indywidualną dla dzikiego gatunku. Przed II wojną światową Księga była prowadzona w Niemczech, a po wojnie aż do dziś w Polsce. Wspomnieć należy zasługi doktora Jana Żabińskiego – pierwszego powojennego i wieloletniego redaktora Księgi.

Literatura

Krasińska M., Krasiński Z. A., 2004. Żubr – monografia przyrodnicza. Warszawa – Białowieża, SFP „Hajstra”, s. 1-312.